24 Mart 2022 Perşembe
Uzuv amputasyonu sonrası fantom ağrısı
Fantom uzuv ağrısı, vücudun artık var olmayan bir bölümünde yer alan kalıcı bir histir. Fantom uzuv duyumları ilk olarak 1551 yılında, savaş alanlarında meydana gelen kazalar nedeniyle amputasyon geçiren askerlerle birlikte askeri kuvvetlerde çalışan Fransız bir cerrah olan Ambroise Pare tarafından tanımlanmıştır. Günümüzde fantom uzuv ağrısının etiyolojisi; damar hastalıkları, enfeksiyonlar, kanser ve travma öyküsü içermektedir. Bazı insanların neden fantom ağrısına sahip olduğuna dair kesin mekanizma belirsiz olsa da, buna neden olabilecek patofizyolojik faktörler hakkında sadece birkaç çalışma bulunmaktadır. Bunlar nörolojik ve psikolojik faktörleri içerebilir.
Ağrı bilgisi üst merkezlere lateral spinotalamik yol tarafından taşınır. Periferik reseptörlerden gelen duyu, medulla oblangataya gider ve ardından talamusa yükselir. Sonunda postcentral girustaki birincil duyu korteksine ulaşır. Dolayısıyla ekstremite amputasyonu ile periferik sinirlerde ve bu yolun sinir uçlarında meydana gelen hasar, duyu entegrasyonunun değişmesine neden olabilmektedir. Bir sinir tamamen kesildikten sonra araştırmacılar, dorsal kök ganglion hücrelerinin mekanik ve kimyasal değişikliklere göre aktivite ve duyarlılığının arttığını keşfetmişlerdir. Dolayısıyla omuriliğin hassaslaşması, allodini veya hiperaljezi ile sonuçlanabilir. Ayrıca sinirlerin kesildiği bölgede nöroma oluşması muhtemeldir. Böylece nöromadaki düzensiz A ve C sinir lifleri (ağrı taşınmasından sorumlu lifler) sonunda spontan potansiyel aktivitelerin artmasına neden olmaktadır. Tüm bu mekanizmalara ek olarak; araştırmacılar, güdük ağrısı olan hastaların fantom ağrıya sahip olma olasılığının daha yüksek olduğu sonucuna varmışlardır. Tüm kalıcı ağrı türleri gibi psikolojik etkenlere baktığımızda; stres, depresyon ve başa çıkma stratejilerinin eksikliği fantom ağrıyı tetikleyebilmektedir.
Tedavi öncesi fantom uzuv ağrısının değerlendirilmesi önemlidir. Önce ayrıntılı öykü alınmalıdır. Daha sonra fizik muayene yapılmalıdır. Şu anda fantom ağrısını tedavi etmek için çeşitli tedavi yöntemleri kullanılmaktadır. Steroid olmayan antienflamatuar ilaçlar, opioidler ve antidepresanlar olan farmakolojik tedaviler yaygın olarak kullanılmaktadır. Ayrıca bazı invaziv tedaviler de vardır. Halihazırda kullanılan non-invaziv tedavi yöntemlerine baktığımızda, rezidüel ekstremitede periferik sinirlere transkutanöz elektriksel sinir stimülasyonu (TENS) uygulamasının fantom ağrı semptomlarını azaltabileceğini gösteren çalışmalar mevcuttur. Mekanizma, güdük üzerindeki duyusal afferentleri uyararak hayalet uzuvda duyum oluşturmaktır.
Başka bir tedavi yöntemi olan “ayna tedavisi”; etkisi kanıtlanmış olup, yaygın olarak tedavide kullanılmaktadır. Masaya dikey olarak bir ayna yerleştirilir ve hastanın sağlıklı elinin aynanın önüne, ampute uzuv aynanın arkasına yerleştirilir. Kişi sağlam uzvun aynadaki yansımasını görür ve ampute uzvunu sağlammış gibi algılar. Bu terapi ile hasta görsel geri bildirim alabilir ve ampute uzvun proprioseptif temsillerini anlayabilir. Kontralateral hemisferde bulunan ayna nöronların aktivasyonu nedeniyle ağrı rahatlaması görülür. Bu nöronlar ya bir eylem gerçekleştirerek ya da o eylemi yapan bir kişiyi görerek aktive edilebilir. Yararlı olduğu kanıtlanmış başka non-invaziv tedaviler de vardır; biofeedback, akupunktur, hipnoz ve gevşeme teknikleri bunlardan birkaçıdır.
Sonuç olarak, fantom ağrının altında yatan kesin bir mekanizma hala yoktur. Tedavi yöntemlerinden bazılarının ağrı semptomlarını azaltmada etkili olduğu görülmektedir. Fantom ağrıyı daha net anlayabilmemiz için daha detaylı çalışmalara ihtiyaç vardır.
Arş.Gör. Ayşem Ecem ÖZDEMİR
